Πρώην 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Ένα παλιό ιστορικό νοσοκομείο

Μερικά από τα κτίρια του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου ανάμεσα στις νέες πτέρυγες του Ναυτικού Νοσοκομείου, αριστερά, και του ΝΙΜΤΣ, δεξιά. Στο βάθος, το Πάρκο Ελευθερίας.

Πρόκειται γιά το πρώην 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, έκτασης 11 στρεμμάτων, έναν χώρο ο οποίος είναι κυριολεκτικά απομονωμένος και απροσπέλαστος από τη γύρω περιοχή. Το ιστορικό αυτό νοσοκομείο το οποίο περιήλθε το 1971 στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος, κατόπιν ανταλλαγής με το Υπουργείο Άμυνας, παραμένει άγνωστο για τον πολύ κόσμο καθώς ένας ψηλός τοίχος από τη μεριά της πολυσύχναστης οδού Δεινοκράτους εμποδίζει ακόμα και την οπτική επαφή μαζί του. Το αρχιτεκτονικό αυτό σύνολο με τις επιμήκεις πτέρυγες-θαλάμους, με την πλακόστρωση, τις μεγάλες μαρμάρινες σκάλες και τη διαμόρφωση από λίθινα στοιχεία, περιβάλλεται από αλέες γεμάτες με δενδροστοιχίες μεγάλων αιωνόβιων δένδρων και θυμίζει έντονα παλαιό
στρατόπεδο.

Η ιστορία της εδαφικής έκτασης 11 περίπου στρεμμάτων που βρίσκεται ανατολικά της Μονής Πετράκη και περικλείεται από τις οδούς Ιατρίδου, Αθηναίων Εφήβων, Δορυλαίου, Μακεδόνων και Βασιλίσσης Σοφίας, αρχίζει από τα μέσα του 19ου αιώνα οπότε και παραχωρήθηκε (τμηματικά και κατά καιρούς) στο τότε Υπουργείο Στρατιωτικών γιά την στέγαση διαφόρων Μονάδων και Υπηρεσιών, κυρίως Πεζικού και Υγειονομικού. Η έκταση αυτή ήταν γνωστή με την ονομασία «Στρατιωτικά Παραπήγματα».

Στον χώρο αυτόν λειτούργησαν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις του 1ουΣυντάγματος Πεζικού το οποίο ιδρύθηκε με τον Νόμο ΧΚΕ’ της 22.6.1877. Τα λιθόκτιστα οικήματα τα οποία φθάνουν μέχρι το ήμισυ του πλάτους της οδού Ιατρίδου (Τοπογραφικό Σκαρίφημα στο τέλος του κειμένου) καθώς και τα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας και του ΝΙΜΤΣ αποτελούν ίχνη του παλιού Στρατοπέδου.

Μάλιστα, ένα από τα πιό παλιά κτίρια του Στρατοπέδου που υφίσταται έως σήμερα είναι το οίκημα Λυράκη στο οποίο από το 1882 λειτουργούσε η Σχολή Υπαξιωματικών και το οποίο χρησιμοποιήθηκε αργότερα από το παλιό νοσοκομείο. Το παλιό αυτό κτίριο φαίνεται στην παρακάτω φωτογραφία του 1887 κατά την θεμελίωση της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Για όσους δεν γνωρίζουν, παραθέτουμε μια περίληψη της συγκινητικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής και, κυρίως, των κτισμάτων του παλιού αυτού νοσοκομείου:

Η έκταση αυτή η οποία έφθανε μέχρι τη οδό Δορυλαίου και ήταν γνωστή στους παλιούς Αθηναίους με την ονομασία «Στρατιωτικά Παραπήγματα», εχρησιμοποιείτο από το 1877 για τη λειτουργία και τις εγκαταστάσεις του 1ου Συντάγματος Πεζικού, απομεινάρια των οποίων είναι και μερικά από τα κτίρια του παλιού νοσοκομείου καθώς και τα διατηρητέα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας, του Ναυτικού Νοσοκομείου και τα διατηρηθέντα από το Ν.Ι.Μ.Τ.Σ.

Αλέα με μιά από τις επιμήκεις πτέρυγες όπου λειτουργεί, από το 1972, το Εκκλησιαστικό Λύκειο.

Μερικά από τα υπάρχοντα κτίρια του 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου χρησιμοποιήθηκαν από το 1882 μέχρι το 1897 για τη λειτουργία του «Στρατιωτικού Σχολείου Υπαξιωματικών» το οποίο ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής Ευελπίδων ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου του 1897 χρησιμοποιήθηκαν ως πρόσκαιρο παράρτημα του Στρατιωτικού Νοσοκομείου στου Μακρυγιάννη για την περίθαλψη των τραυματιών και ασθενών του ατυχούς Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου.

Αριστερά: Αεροφωτογραφία (1970) του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου (κάτω) και του ΝΙΜΤΣ (επάνω), τυπωμένη σε carte-postale. Εστάλει από στρατιωτικό γιατρό σε συνάδελφό του.Περισσότερα από τέσσερα κτίρια του παλιού  401, περίπου στο μέσον της φωτογραφίας, κατεδαφίστηκαν γιά την ανέγερση της νέας πτέρυγας του ΝΙΜΤΣ. Δεξιά: Αεροφωτογραφία (2008)

Από το 1904 και μέχρι το 1971 χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα από το «Α΄Στρατιωτικό Νοσοκομείο» (1904-1945), το οποίο μετονομάστηκε, το 1945, σε «401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο» και λειτούργησε στο σημείο αυτό έως το 1971. Νοσηλεύτηκαν σ’ αυτό χιλιάδες ασθενείς και τραυματίες (αξιωματικοί και οπλίτες) των Βαλκανικών Πολέμων, του Μακεδονικού Μετώπου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Ελληνο-Ιταλικού και Ελληνο-Γερμανικού πολέμου, και των πολεμικών επιχειρήσεων του 1944 -1949.

Ενα από τα πιό παλιά κτίρια, το οίκημα Λυράκη, όπου λειτουργούσε, από το 1882, το Στρατιωτικό Σχολείο Υπαξιωματικών.  

Το  νεοκλασσικό διώροφο με μιά από τις πτέρυγες. 

Η πίσω όψη του  νεοκλασσικού διωρόφου όπου στεγαζόταν η Διεύθυνση του Νοσοκομείου.

Αναλυτικά:

1882

Την 1η Ιουλίου του 1882 γίνεται η σύσταση του Σχολείου Υπαξιωματικών βάσει του Νόμου ΑΛΒ’ ο οποίος υπογράφεται από τον Χαρίλαο Τρικούπη και από τον Γεώργιο τον Α’ (Εφημερίς της Κυβερνήσεως).

Το Σχολείο αυτό εγκαθίσταται «εις τα προς νότον κτήρια των παραπηγμάτων της οδού Κηφησίας (Στρατώνων Πεζικού), εις ά, από του 1897 έχει εγκατασταθεί στρατιωτικόν νοσοκομείον» (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια).

Σύμφωνα δέ με τα αναφερόμενα στην Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, «…Η Σχολή Υπαξιωματικών υπήρξε μιά των αρίστων στρατιωτικών σχολών, ού μόνον αποδώσασα αρίστους αξιωματικούς, αλλά και συντελέσασα εις την δημιουργίαν αρίστου πυρήνος υπαξιωματικών, εις ούς πολλά οφείλει ο στρατός του 1912 και 1913». Το Σχολείο αυτό ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής Ευελπίδων και φοίτησαν σ’ αυτό, μεταξύ άλλων, ο Στρατηγός Ν. Πλαστήρας, (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια) ο Στρατηγός Κ. Βεντήρης, ο Υποστράτηγος Χ. Κατσημήτρος και άλλες σημαντικές μορφές και ήρωες της στρατιωτικής ηγεσίας και ιστορίας της Ελλάδας.

Ο χώρος μπροστά από την γειτονική Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (σημερινή οδός Σουηδίας) ήταν χώρος βοσκής στα τέλη της δεκαετίας του 1920, δηλαδή αμέσως μετά την αποπεράτωσή της.

1892

Η Σχολή Υπαξιωματικών λειτούργησε στον χώρο επί μιά δεκαετία και από το 1892 μετεφέρθει στο Μέγαρο της Σχολής Ευελπίδων (Ιστορία της Στρατιωτικής Σχολής Υπαξιωματικών).

1897

Μετά την κήρυξη του ατυχούς γιά την Ελλάδα Ελληνοτουρκικού πολέμου, τα κτίρια της Σχολής Υπαξιωματικών (κτίρια αρ. 1, 3 και 4 στο ΤοπογραφικόΣκαρίφημα στο τέλος του κειμένου) χρησιμοποιούνται ως πρόσκαιρο παράρτηματου Στρατιωτικού Νοσοκομείου στου Μακρυγιάννη για την περίθαλψη των τραυματιών και ασθενών του Ελληνοτουρκικού Πολέμου. Η χρήσις του εκείνη συνεχίστηκε αδιάκοπα και μετά τον τερματισμό του πολέμου και μέχρι το 1971 οπότε περιήλθε στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Φωτογραφία ενός τραυματία του Πολέμου του 1897 από το βιβλίο ΑΘΗΝΑ 1839-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες, Μουσείο Μπενάκη

1899

Με το από τις 17 Μαρτίου 1899 Βασιλικό Διάταγμα, γίνεται η σύσταση του Α’ Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου.

1904

Το Α’ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο των Αθηνών «εγκαταστάθηκε στην περιοχή κοντά στην Μονή Πετράκη, θέση «Παραπήγματα» πίσω από το σημερινό ΝΙΜΤΣ». Το νοσοκομείο αυτό υπήρξε το τρίτο κατά χρονολογική σειρά νοσοκομείο α’ τάξεως μετά το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ναυπλίου, που ιδρύθηκε το 1825 και λειτούργησε έως το 1940, και μετά το Στρατιωτικό Νοσοκομείο στην περιοχή Μακρυγιάννη (κτίριο Weiler) του οποίου τα εγκαίνια έγιναν το 1836.

Ο χώρος μέσα στον οποίον λειτούργησε το παλιό νοσοκομείο «περιβάλλεται από τις οδούς Ιατρίδου, Δεινοκράτους (όπου και ο μανδρότοιχος), από το Ναυτικό Νοσοκομείο και το σημερινό Πάρκο Ελευθερίας, ανατολικά, και από το ΝΙΜΤΣ.

Στον υπόλοιπο χώρο πέραν του ορίου με το Ναυτικό Νοσοκομείο εξακολουθούσε να λειτουργεί το παλιό Στρατόπεδο όπως φαίνεται στο παρακάτω σκαρίφημα:

Σκαρίφημα του ευρύτερου χώρου όπως ήταν το 1991. Επάνω αριστερά, τα κτίρια του παλιού νοσοκομείου. Δεξιά, με την ίδια διαγράμμιση, τα διατηρητέα του Πάρκου Ελευθερίας και κάτω αριστερά τα παλιά κτίρια που διατηρήθηκαν και χρησιμοποιούνται από το ΝΙΜΤΣ.

1915

Με διαταγή του Υπουργείου Στρατιωτικών καθορίζεται η εκπαίδευση των στρατιωτικών γιατρών με την διδασκαλία της Κλινικής Χειρουργικής του Πολέμου και της Υγιεινής εν Εκστρατεία. Μάλιστα, γιατροί από αυτό το νοσοκομείο στέλνονται, κατόπιν διαγωνισμού, στην Στρατιωτική Σχολή του Val de Grace γιά μετεκπαίδευση.

Σε διάλεξή που έδωσε ο Υποστράτηγος Υγειονομικού Αντώνης Μοσχωνάς στις 12 Δεκεμβρίου, 1985, αναφέρει ότι το νοσοκομείο εκείνο αναπτύχθηκε «με βάση τις γαλλικές επιστημονικές αντιλήψεις του παρελθόντος αιώνος και των αρχών του παρόντος, που ήταν κατά την προμικροβιακή εκείνη εποχή, η οικοδόμηση των νοσοκομείων κατά περίπτερα, όπως τα βλέπουμε και σήμερα στο Παρίσι». Κατά τον Κο Μοσχωνά, η διάταξη αυτή «με τα σημερινά δεδομένα αποτελούσε μειονέκτημα, τότε όμως το Στρατιωτικό αυτό Νοσοκομείο υπήρξε πρότυπο και η γενική εμφάνισή του και η αρτιότητά του ήταν τέτοια, που εξέπληξε τους γιατρούς και δημοσιογράφους της εποχής που το επισκέφθηκαν στα εγκαίνιά του και γράψανε σχετικά στην εφημερίδα «Ιατρικός Μηνύτωρ».

1945

Από το 1904 και μέχρι το 1971, το παλιό νοσοκομείο χρησιμο-ποιήθηκε αδιάκοπα από το Α’ Στρατιωτικό Νοσοκομείο το οποίο, το 1945, μετονομάστηκε σε 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Παρόλες τις αντιξοότητες, απετέλεσε την βασική υγειονομική κυψέλη του ελληνικού στρατού. Σε αυτό ακριβώς το νοσοκομείο νοσηλεύτηκαν χιλιάδες ασθενείς και τραυματίες (αξιωματικοί και οπλίτες) των Βαλ-κανικών Πολέμων 1912-13, του Μακεδονικού μετώπου 1916-18, της Μικρασιατικής Εκστρατείας 1919-1922, του Ελληνοιταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου 1940-41, της Κατοχής 1941-44 και των πολεμικών επιχειρήσεων 1944-45 και 1946-49. Στο νοσοκομείο αυτό αναπτύχθηκε επίσης κέντρο ερευνών και υπήρξε το βασικό νοσοκομείο εκπαίδευσης των νεωτέρων υγειονομικών αξιωματικών και των αδελφών νοσοκόμων.

Φωτογραφία ενός τραυματία του πολέμου του 1897 από το βιβλίο ΑΘΗΝΑ 1839-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες, Μουσείο Μπενάκη

Επειδή, όπως αναφέραμε παραπάνω, η διάταξη των κτιρίων κατά θαλάμους και περίπτερα είχε μειονεκτήματα και εμπόδιζε την σωστή λειτουργία του, «το όνειρο παντός υγειονομικού αξιωματικού ήτο», σύμφωνα με τον Κο Μοσχωνά «να κατεδαφισθεί και στην θέση του να κτισθεί σύγχρονο Στρατιωτικό Νοσοκομείο.

Από τη χρήση των κτιρίων αυτών ως Στρατιωτικού Νοσοκομείου παρέχονται σημαντικά στοιχεία για τη λειτουργία του νοσηλευτηρίου της εποχής εκείνης, καθώς και για την κοινωνική αντίληψη των περασμένων αιώνων, εφόσον κατασκευάστηκαν με βάση τις γαλλικές επιστημονικές αντιλήψεις, δηλαδή κατά περίπτερα, ώστε να αποφεύγεται η μετάδοση των μικροβίων. Γι’ αυτό, «ιδιώται γιατροί, κυρίως σπουδασμένοι στη Γαλλία, π.χ. ο Κατακουζηνός και άλλοι, διεκήρυτταν ότι πρέπει να παραμείνει όπως στη Γαλλία που διατήρησε τα παλαιά της νοσοκομεία (Val de Grace) ως συνδεδεμένα με την ιστορία της ιατρικής σ’ αυτήν».

Αντιθέτως, ιδιώται ιατροί σπουδασμένοι στη Γαλλία, π.χ. Κατακουζηνός και άλλοι, διεκήρυτταν ότι πρέπει να παραμείνει, όπως στην Γαλλία, που διατήρησε τα παλαιά της νοσοκομεία (Val de Grace), ως συνδεδεμένα με την ιστορία τής ιατρικής σ’ αυτήν».Πέραν της ενδιαφέρουσας ιστορίας τους, τα μικρού μεγέθους και λιτού χαρακτήρα κτίρια είναι λιθόκτιστα και κεραμοσκεπή, με τοιχοποιία εξεργασμένης πέτρας και με ορθογωνικούς γωνιόλιθους. Τα υπέρθυρα των ανοιγμάτων, θυρών και παραθύρων, είναι κατασκευασμένα με ορατούς ορθογωνικούς λίθους σε αρμονική διάταξη με τις διακοσμητικές ζώνες που τα περιβάλλουν, τοξωτές καμάρες με λίθινα διακοσμητικά περιθώρια και μεταλλικά προστατευτικά κιγκλιδώματα. Αποτελούν ίσως το τελευταίο δείγμα της στρατιωτικής νοσοκομειακής αρχιτεκτονικής του τέλους του 19ου αιώνα, με μορφοπλαστικά νεογοτθικίζοντα στοιχεία, όπως είναι οι γωνιακοί λίθινοι πυργίσκοι ή παρατηρητήρια, και μια ενιαία και αδιάσπαστη πολεοδομική ενότητα, σπάνια και μοναδική για το κέντρο της Αθήνας. Τα κτίρια, με τη χαρακτηριστική διάταξή τους, προσδίδουν στον χώρο παραδοσιακό χαρακτήρα στρατοπέδου και θυμίζουν έντονα κηπούπολη.

Η κύρια όψη του νεοκλασσικού διωρόφου.

Αρμονικός συνδυασμός δύο κτιρίων διαφορετικών εποχών και διαφορετικής αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας. 

Αριστερά: Λεπτομέρεια επιμήκους πτέρυγας με εμφανή λιθοδομή, με ορατούς ορθογωνικούς
λίθους και λίθινες κορνίζες στα υπερθυρα.

Δεξιά: Ισόγειο νεοκλασσικό κτίριο με λίθινη ορατή λιθοδομή στη βάση του.

Το σχήμα των παραθύρων των υπογείων είναι χθαμαλού τύπου τοξοτές καμάρες με λίθινα διακοσμητικά περιθώρια και μεταλλικά κιγκλιδώματα γαλλικής τυπολογίας.

Γείσο με λίθινη κορνίζα στη στέγη, πέτρινα φουρούσια και λίθινο, γωνιακό πυργίσκο.

 Λεπτομέρεια λίθινου πυργίσκου, χαρακτηριστικό στοιχείο στρατιωτικής αρχιτεκτονικής.

Μονολιθικός μαρμάρινος εξώστης του διωρόφου κτιρίου με χυτά μεταλλικά στοιχεία και χειροποίητη διακόσμηση.

Μαρμάρινο φουρούσι του εξώστη του διωρόφου κτιρίου.

Ελισάβετ Ηλιοπούλου,
Αρχιτέκτων

ΠΗΓΕΣ: https://savepr401.wordpress.com/
               http://www.greekarchitects.gr